ΤΣΕΡΠΙΣΤΑ/ΤΕΡΠΝΗ – ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ

(Από το βιβλίο ΓΗ ΤΗΣ ΒΙΣΑΛΤΙΑΣ)

ΜΠΑΡΤΖΟΥΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

(1) Γκραντίστα η κοιτίδα της Τσερπίστας

Με το όνομα Γκραντίστα καταγράφεται σε κιτάπι του έτους 1455 ένας οικισμός με μόλις 5 οικογένειες. Είχε δοθεί ως τιμάριο σε δύο Χριστιανούς σπαχήδες, τους αδερφούς Νικόλα και Κωνσταντή, με την υποχρέωση «να πηγαίνουν εναλλάξ στον πόλεμο». Ήταν οι ιδρυτές της Γκραντίστας, στην οποία μετέφεραν 5 φιλικές οικογένειες. Ήτοι, ο χρόνος ίδρυσης της Γκραντίστας μπορεί να τοποθετηθεί περί το 1450. 

 Με το χρόνο, η Γκραντίστα μεγάλωνε αργά αλλά σταθερά. Μετά από 75 χρόνια, (σε κιτάπι του 1530) μετρά 108 χριστιανικά σπιτικά, αναφερόμενη ως Απάνω Γραντίστα. Στο ίδιο κιτάπι φαίνεται και η «Κάτω Τσερπίστα», με μόλις 20 οικογένειες. Συνεπώς, ο χρόνος ίδρυσης της (Κάτω) Τσερπίστας τοποθετείται κάποια έτη πριν το 1530 (ας πούμε περί το 1515). Σημαντικό είναι το γεγονός ότι σε κιτάπια, της περιόδου 1514-1550 σημειώνεται: «Χωριό Γκραντίστα, βλέπε χωριό Κάτω Τσερπίστα». Ήτοι, προκύπτει άμεση συσχέτιση/ταύτιση, της Γκραντίστας με την «Κάτω Τσερπίστα». 

Η συσχέτιση/ταύτιστη Γκραντίστας-(Κάτω) Τσερπίστας προκύπτει και από αναφορά του τερπνιώτη καθηγητή Πασχαλούδη: Καταγράφει τοπωνύμιο «Γκριντίστα» στο βουνό της Τσερπίστας, σημειώνοντας επιπλέον ότι η θέση εμφανίζεται ως «εικονοστάσι» σε στρατιωτικούς χάρτες. Είναι εύλογη η γλωσσική μετάπτωση από Γκραντίστα σε Γκριντίστα, όπως είναι εύλογη και η ύπαρξη εικονοστασίου στη θέση της Γκραντίστας: Μπορούμε να θεωρήσουμε βέβαιο ότι με την ίδρυσή της, οι πρώτοι κάτοικοι είχαν ανεγείρει μια εκκλησίτσα, απαραίτητη για κάθε χριστιανικό οικισμό. Και είναι εύλογο να διατηρήθηκε στη θύμηση των κατοίκων της Τσερπίστας η «ιερή» θέση της εκκλησίτσας, γι’ αυτό και στήθηκε το εικονοστάσι. 

Το όνομα «Γκραντίστα» φαίνεται να προέρχεται από τη σλαβική ρίζα γκραντ/ град= πόλη, δεδομένου ότι υπήρξε σλαβική παρουσία στην ευρύτερη περιοχή από τη Βυζαντινή εποχή. Σε συνδυασμό με την κατάληξη -ιστα/-στα, δηλώνει ένα επίδοξο «πόλισμα», αφού δόθηκε από τότε που ο οικισμός δεν ήταν ούτε καν χωριό, έχοντας μόλις 5 σπιτικά.

Μια άλλη εκδοχή είναι η λατινική προέλευση. Το γεγονός ότι το χωριό βρισκόταν στο βουνό, καθιστά πολύ πιθανό να υπήρχαν στα τριγύρω επικλινή εδάφη φυσικές ή τεχνητές αναβαθμίδες (πεζούλια). Μια τέτοια τοποθεσία μπορεί να χαρακτηριστεί από τη λατινική λέξη «gradus» (βαθμός). Και «gradista» =προς τις αναβαθμίδες. 

(2) Απορρόφηση άλλων οικισμών από την (Κάτω) Τσερπίστα

Στο κιτάπι του 1455 εμφανίζονται και δύο μικρά, αμιγώς ελληνικά χωριά, το Τσερνογκλαβ (με 31 σπιτικά) και το Έξω Τσερνογκλαβ (με 21 σπιτικά) αναφερόμενο και ως Γερακάρης. Με το όνομα αυτό (Γερακάρης ή Γερακαρνά) είναι γνωστή μέχρι σήμερα μια τοποθεσία κείμενη ανατολικά από το Ξυλότρο και βόρεια από την Τσιαρπίστα, σε επαφή με τα «Κάτω Αμπέλια». Στο παρατιθέμενο Σχήμα, ο Γερακάρης φαίνεται εγγύς του χειμ. Τερπνής, όπως και οι γνωστές αρχαιολογικές τοποθεσίες «Άγιος Μανδήλιος», «Παλιόκαστρο» και «Μογγίλα». Η τελευταία καταγράφεται ως Μογγίλανη σε κιτάπι του 1465 και μας έχει δώσει τον κρατήρα των κλασσικών χρόνων, Εικόνα του οποίου παρατίθεται στο τέλος του παρόντος.

Από καιρού, ο τερπνιώτης φιλόλογος Κων. Σιαμάκης έχει αναφέρει στοχαστικά, αλλά απολύτως επιτυχώς, ότι «δεν αποκλείεται να είχε αναπτυχθή παλιότερα στο Γερακάρη και φερώνυμος οικισμός, η δε Τσιαρπίστα ν’ αποτελέστηκε από κοινή μετατόπιση και πληθυσμιακή σύμπτυξι …και [από τον] Γερακάρη». 

Πράγματι, όταν το 1530 εμφανίζεται για πρώτη φορά η Κάτω Τσερπίστα, το Έξω Τσερνογκλαβ/ Γερακάρης έχει εξαφανιστεί, ενώ το αδερφάκι του, (το σχέτο) Τσερνογκλαβ πνέει τα λοίσθια με μόλις ένα σπιτικό. Και είναι εύλογο να θεωρηθεί ότι τα δυο μικρά χωριά απορροφήθηκαν από την Τσερπίστα. Ίσως το ίδιο να έχει συμβεί και με την Μογγίλα/ Μογγίλανη, η οποία όμως μπορεί να έχει απορροφηθεί και από το πλησιέστερο Ξυλότρο.

(3) Τσερπίστα-Νιγκοσλάβη και οι αρχαίες πόλεις

Από πού ξεκίνησαν άραγε οι έποικοι της Γκραντίστας και πρόγονοι των κατοίκων της Τσερπίστας; Εδώ «κουμπώνει» μια λιτή αναφορά του Π. Σαμσάρη: «Τερπνή (παλιές ονομασίες Νικοσλάβη, Τσιαρπίστα, Τσερπίστα)…». Παραπέμπει δηλαδή σε κοινή αρχική κοιτίδα της Τσερπίστας και της Νιγκοσλάβης. Μια προγονική πατρίδα από την οποία ξεκίνησαν οι Χριστιανοί σπαχήδες «Νικόλας και Κωνσταντής» και ίδρυσαν την Γκραντίστα. Ποια ήταν η προγονική πατρίδα; Μήπως ήταν κάπου κοντά στο «υστερορωμαϊκό ή παλαιοχριστιανικό» Ισάρ (φρούριο) 4 χλμ. νότια της Νικόκλειας, ή στις «θέσεις Σταυρός και Άγιος Αθανάσιος (Σιρντάνια) [όπου] αποκαλύφτηκαν κατά καιρούς ευρήματα ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων»; Σε κάθε περίπτωση, η ΑΠΩΤΕΡΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ πρέπει να αναζητηθεί είτε στην αρχαία πόλη κοντά στην Τερπνή (Παλιόκαστρο) είτε στην άλλη αρχαία πόλη κοντά στη σύγχρονη Βέργη (είτε ταυτίζονται με την αρχαία Βέργη είτε όχι).

(4) Η ανάπτυξη της Τσερπίστας

Με την ίδρυση της Γκραντίστας, οι κάτοικοι της όποιας προγονικής κοιτίδας, συνέχισαν να μετακινούνται προς τη νέα πατρίδα, την [Απάνω] Γκραντίστα, οπόθεν λίγο πριν το 1530 άρχισαν διαρροές προς την μόλις ιδρυθείσα «Κάτω Τσερπίστα».

Προφανώς, οι μετακινήσεις από την ορεινή Γκραντίστα προς την πεδινή «Κάτω Τσερπίστα» οφειλόταν στην αναζήτηση καλλίτερων συνθηκών διαβίωσης. Το πρώτο (σύνηθες αλλά αμάρτυρο) όνομα του πεδινού οικισμού θα ήταν «Κάτω Γκραντίστα», οπότε ο παλιός οικισμός ονομάστηκε, εξ αντανακλάσεως, «Απάνω Γκραντίστα». Με το πέρασμα του χρόνου, ο πεδινός οικισμός πήρε το όνομα «Κάτω Τσερπίστα», και στη συνέχεια «Τσερπίστα», με μια διαδικασία που περιγράφεται στη συνέχεια. Μετά από κάποιες δεκάδες χρόνια, η «Απάνω Γραντίστα» εξέλειπε, απορροφηθείσα από την Τσερπίστα. 

(5) Η κατάληξη «-ιστα/-στα» και το όνομα «Τζερπίστα» 

Για την προέλευση της ονομασίας «Τσερπίστα» έχουν διατυπωθεί διάφορες εκδοχές που εντάσσονται σε μια προσπάθεια εξεύρεσης ομόηχης τουρκικής λέξης. Όμως, δεδομένου ότι το όνομα εμφανίζεται ήδη το 1530, όταν η παρουσία Τούρκων ήταν αμελητέα, τόσο στο ίδιο το χωριό όσο και στην ευρύτερη περιοχή, η τουρκική προέλευση πρέπει να αποκλειστεί. 

Σύμφωνα με τον περιηγητή Leak, που επισκέφτηκε τη Βισαλτία το 1806, η κατάληξη -ίστα/-στα μοιάζει με «όρο που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Μακεδόνες». Αιτιολογεί την άποψή του παραπέμποντας στο Λεξικό του Στέφανου Βυζάντιου (Περί Πόλεων), στη λέξη Δίον όπου σημειώνεται: «Έστι [Δίον] και Μακεδονίας… Το εθνικόν Διεύς. Παυσανίας δε Διαστάς φησι. Μακεδόνων γαρ ο τύπος», ήτοι: «Υπάρχει πόλη Δίον και στη Μακεδονία, που ο κάτοικός του αποκαλείται Διεύς, αλλά κατά τον [αρχαίο περιηγητή] Παυσανία, λέγεται Διαστάς [ο κατοικών εις το Δίον], σύμφωνα με το Μακεδονικό γλωσσικό ιδίωμα».

Ο Leak μας δίνει και την προέλευση του ονόματος «Τζερπίστα»: Ονομάζει τη Σούρπα «Σέρπα» ή «Τζέρπα» και την Τσερπίστα «Τζέρπιστα», δηλαδή προς Σούρπα μεριά. Και βέβαια η Τσερπίστα /Τζέρπιστα ΕΙΝΑΙ κατά Σούρπα μεριά!!