Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΑΧΕΣ ΝΙΓΡΙΤΑΣ-ΤΕΡΠΝΗΣ (Φεβρ. 1913)
Στις 25 Μαρτίου του 1937, το Κοινοτικό Συμβούλιο Νιγρίτας αποφάσισε για την καθιέρωση της 21ης Φεβρουαρίου, ως «Τοπικής Εθνικής Εορτής ...συμβολιζούσης την απελευθέρωσιν της πόλεως ...εκ του τουρκικού ζυγού αφ’ ενός και εκ της βουλγαρικής βουλιμίας αφ’ ετέρου». Έκτοτε …ηεπέτειος εορτάζεται αδιαλείπτως κάθε χρόνο. Παράλληλα, με απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου Τερπνής μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο …άρχισε να εορτάζεται ξεχωριστά, η 17η Φεβρουαρίου, ως επέτειος της Μάχης στα Πλατανούδια Τερπνής.
Επισημαίνεται ότι το κύριο ζητούμενο στους επετειακούς εορτασμούς είναι η απόδοση φόρου τιμής και ευγνωμοσύνης στους αγωνισθέντες, στους πεσόντες, στους παθόντες καθώς και η μεταλαμπάδευση της μνήμης στις νεώτερες γενιές. Και αυτά επιτυγχάνονται αδιακρίτως της ημερομηνίας που θα αναμοχλεύονται οι μνήμες και τα αισθήματα ευγνωμοσύνης. Παράλληλα όμως είναι επιτακτικό καθήκον η έρευνα και η προβολή των πραγματικών ιστορικών γεγονότων.
Οι Νιγριτινοί, που καθιέρωσαν την «τοπική εθνική εορτή» σε χρόνο αρκετά κοντά στα γεγονότα (κάπου 24 χρόνια), θυμόταν πολύ καλά την 21η Φεβρουαρίου. Ήταν η δεύτερη και τελευταία μέρα των συμπλοκών μέσα στην πόλη, η μέρα κατά την οποία δεν είχε μείνει ούτε ένας Βούλγαρος μέσα στη Νιγρίτα! Επί τρεις μήνες ζούσαν υπό την απειλή αλλοεθνών που σώνει και καλά ήθελαν να τους διοικούν με «νατσάλνικ» και «τζαντάρμ», που δεν καταλάβαιναν ούτε τι ήταν ούτε τι ήθελαν.
Ήταν μια σημαδιακή μέρα η 21η Φεβρουαρίου για τη Νιγρίτα. Δεν ήταν όμως η πιο κρίσιμη για τον εντός της πόλης αγώνα. Κρίσιμη μέρα ήταν η 20η Φεβρουαρίου, η πρώτη μέρα των συμπλοκών κατά την οποία διέφυγε (ή μάλλον εκδιώχθηκε) ο επικεφαλής των Βουλγάρων με τη μισή και πλέον δύναμή του και με βαρύτατες απώλειες.
Σημαντικότερο όμως είναι το γεγονός ότι οι διήμερες συμπλοκές μέσα στη Νιγρίτα δεν ήταν το κύριο πεδίο του αγώνα εναντίον των Βουλγάρων. Ο κύριος αγώνας δόθηκε στα Πλατανούδια. Εκεί κρίθηκε η τύχη και της Νιγρίτας και της Τερπνής και ολόκληρης της περιοχής, για το διάστημα μέχρι το ξέσπασμα του Β’ Βαλκανικού Πολέμου. Εδώ όμως υπεισέρχεται άλλη μια παράμετρος: Έχει επικρατήσει η τοπική παράδοση, σύμφωνα με την οποία η μάχη άρχισε στις 17 Φεβρουαρίου, μια παράδοση που εκφράστηκε με αποφάσεις του Κοινοτικού Συμβουλίου Τερπνής «μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο». Η απόσταση από τα γεγονότα είναι μεγαλύτερη. Μερικοί ίσως είχαν αναμιγμένη στη μνήμη τους μια άλλη 17η . Είναι η 17η Ιουνίου 1913, η μέρα που ξέσπασε ο Β’ Βαλκανικός πόλεμος, όταν ο ελληνικός στρατός συμπτύσσονταν για λόγους ταχτικής. Τότε, προ των επελαυνόντων Βουλγάρων, οι κάτοικοι της Τερπνής και όλων των χωριών εγκατέλειπαν πανικόβλητοι τα σπιτικά τους. Όπως περιγράφει ο Δ. Νομικός, αλλόφρονες οι πάντες έσπευδαν (κυρίως) προς την Χαλκιδική, πίσω από την κύρια γραμμή άμυνας του ελληνικού στρατού, φοβούμενοι βουλγαρικές αντεκδικήσεις. τις οποίες τελικά δεν απέφυγαν (Σύμφωνα με τις πηγές, στο 3/ήμερο 17-19.6.1913, οι Βούλγαροι πυρπόλησαν τη Νιγρίτα και άλλα χωριά και διέπραξαν φρικαλεότητες σε βάρος του άμαχου πληθυσμού: «Από τα 470 θύματα της Νιγρίτας άλλα εσφάγησαν διά μαχαίρας και άλλα εκάησαν ζώντα. Εικοσιεννέα γυναίκες, αι περισσότεραι ...από την Τσαρπίσταν, εφονεύθησαν αφού εβιάσθησαν». Οικτρό τέλος είχαν οι υπερήλικες Σωτήριος Παπά Πασχάλης και Χατζή Βαγγέλης (που εγδάρη ζωντανός) ενώ «τον εκ Τσαρπίστης σεβάσμιον ιερέα Νικόλαον 105 ετών τον έσφαξαν αφού ...του εξώρυξαν τους οφθαλμούς». Στο Χούμκος πυρπόλησαν 55 σπίτια και στο Ξυλότρο 15 (όπου και κατακρεούργησαν 6 άμαχους). Κατέκαυσαν πλήρως τη Μέργιανη και 97 σπίτια στο Δημητρίτσι. Κατέσφαξαν αμάχους, πυρπόλησαν και εσύλησαν τις εκκλησίες σε Νιγκοσλάβη και Αβδαμάλ).
Μια ένδειξη της ανάμιξης των αναμνήσεων είναι το γεγονός ότι η τοπική παράδοση …θέλει την 17η Φεβρουαρίου να είναι ημέρα Δευτέρα. Όμως, ψάχνοντας κανείς τα ημερολόγια διαπιστώνει ότι η 17η Φεβρουαρίου 1913 ήταν Κυριακή (όπως άλλωστε διασώζει και ο Ράπτης). Δευτέρα ήταν η άλλη σημαδιακή μέρα του έτους αυτού, η 17η Ιουνίου, η ημέρα του πανικού και της φυγής.
…. Πρέπει να αναφερθεί ότι ακόμα και οι δύο διακεκριμένοι συγγραφείς της Σερραϊκής ιστορίας, ο Καφταντζής και ο Πέννας, σε επετειακές ομιλίες τους, αναφέρουν την 17η Φεβρουαρίου ως ημέρα έναρξης της μάχης στα Πλατανούδια, ευθυγραμμιζόμενοι με την τοπική παράδοση. Δεν κάνουν όμως το ίδιο στα μνημειώδη ιστορικά συγράμματά τους, όπου ο πρώτος δεν μνημονεύει καθόλου τη μάχη ενώ ο δεύτερος αναφέρει ότι «από της 20-24 Φεβρουαρίου, οι Βούλγαροι απεπειράθησαν ...να αφαρπάσωσιν ...την Νιγρίταν», ευθυγραμμιζόμενος πλήρως με τα στοιχεία του ΓΕΣ….
Επί του προκειμένου όμως, υπάρχουν τα ντοκουμέντα του ΓΕΣ τα οποία είναι αδιάσειστα: Από μια σωρεία αναφορών, του Γαργαλίδη από τα Πλατανούδια, του Ζαφειρόπουλου από τη Νιγρίτα, του Πρίγκιπα Νικολάου από τη Θεσσαλονίκη, του Καραμανλίκη και του Βαρδουλάκη από τις Σέρρες, του Ζωρογιαννίδη από τον Σωχό, προκύπτει χωρίς ίχνος αμφιβολίας ότι Η ΜΑΧΗ ΣΤΑ ΠΛΑΤΑΝΟΥΔΙΑ ΑΡΧΙΣΕ ΤΗΝ 13.30 ΩΡΑ ΤΗΣ 20ΗΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1913, ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΜΕ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΝΙΓΡΙΤΑΣ. Και είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι τα ντοκουμέντα αυτά συντάχθηκαν το έτος 1932 υπό την ευθύνη ενός Υποστρατήγου, πρωταγωνιστή της Μάχης στα Πλατανούδια ως Υπολοχαγού Διοικητή Λόχου, του Διονυσίου Σταυριανόπουλου.
Υπάρχει όμως και άλλο ένα ντοκουμέντο, που παρατίθεται στη συνέχεια, όχι απλώς για να προστεθεί στα ανωτέρω αδιάσειστα στοιχεία αλλά κυρίως διότι αποτελεί από μόνο του ένα ιστορικό για την περιοχή γεγονός. Το αντλούμε από εφημερίδα της εποχής, εκδοθείσα την 8.7.1927: «Την 30ην λήξαντος μηνός …η Νιγρίτα μετά της παρακειμένης κώμης Τερπνής εώρτασε τα επινίκειά της... Μετά δεκατρία και πλέον έτη ...απεφάσισε διά μεν τους πεσόντας να τελέση μνημόσυνον, εις δε τους επιζώντας ήρωας, ών πρώτος ο νυν Υποστράτηγος και τότε Υπολοχαγός κ.Σταυριανόπουλος, να αποτίση τον οφειλόμενον φόρον τιμής ...Από της εσπέρας της προηγουμένης ...έφθασεν η μουσική της Μεραρχίας ...παιανίσασα και κατά την παρέλασιν αυτής διά των κεντρικωτέρων οδών και εις την εξοχικήν τοποθεσίαν ‘Μακεδονία’ και εν τω καφενείω Αστερίου Κούτμα....Την επομένην ...άπασαι αι κοινοτικαί, πολιτικαί και στρατιωτικαί ...αρχαί ...κατηυθύνθησαν εις το έξωθεν της κώμης Τερπνής και εις απόστασιν 500 μέτρων κείμενον παρεκκλήσιον... Εκεί είχε στηθεί κενοτάφειον... Προσήλθε και η Α(υτού).Σ(εβασμιότης) ο Άγιος Νιγρίτης και σχεδόν το ήμισυ των κατοίκων των δύο ...κωμοπόλεων. Μετά δεκάλεπτον αναμονήν έφθασε ...εκ Σερρών ο Υποστράτηγος κ.Σταυριανόπουλος μετά του επιτελείου του, του Δημάρχου Σερρών, του Προέδρου Πρωτοδικών και άλλων σημαινόντων». Συνεχίζοντας η εφημερίδα σημειώνει ότι τον Στρατηγό προσεφώνησαν ο Σεβασμιότατος και ο Γραμματέας της Κοινότητας Νιγρίτας κ.Κ. Παπϊωάννου, και ότι προσφέρθηκε ανθοδέσμη «προς τον κ.Μέραρχον». Στη συνέχεια. «ο κ.Σταυριανόπουλος ...εξιστόρησε ...τα της μάχης της 20, 21, 22» του Φεβρουαρίου του 1913. Ακολούθως «οι επίσημοι και μέγα πλήθος κατηυθύνθησαν εις την μαγευτικήν τοποθεσίαν ‘Κηφισιά’ όπου προσεφέρθησαν γλυκίσματα και αναψυκτικά εκ μέρους της Κοινότητος Τερπνής». Εκείθεν κατευθύνθηκαν «εις το εξοχικόν καφενείον Α. Κούτμα ένθα παρετέθη γεύμα» ενώ «προπόσεις ήγειρον ο Σεβασμιώτατος Νιγρίτης, ο Δήμαρχος Σερρών κ.Τικόπουλος και ο Διευθυντής του Ημιγυμνασίου κ. Σ. Ιωακειμίδης...».
Στην ως ανωτέρω ανταπόκριση της εφημερίδας μαρτυρείται βεβαίως, για άλλη μια φορά, και μάλιστα από τον εκ των πρωταγωνιστών Σταυριανόπουλο, ότι η μάχη στα Πλατανούδια άρχισε στις 20 Φεβρουαρίου. Επισημαίνεται επίσης ότι τα «επινίκια» γιορτάστηκαν ενιαία από τις τότε Κοινότητες Νιγρίτας και Τερπνής και ότι ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΕΠΡΤΑΣΜΩΝ ΗΤΑΝ ΣΤΑ ΠΛΑΤΑΝΟΥΔΙΑ.
Πρέπει επιπλέον να επισημανθεί και μια χρονική σύμπτωση που μάλλον δεν ήταν τυχαία: Τα «επινίκια» γιορτάστηκαν την Πέμπτη 30 Ιουνίου 1927, ισχύοντος του νέου ημερολογίου. Με το παλιό ημερολόγιο (που ίσχυε το 1913) η ημέρα αυτή συμπίπτει με την 17η Ιουνίου, την αποφράδα ημέρα περί της οποίας έγινε λόγος ανωτέρω και η οποία έμεινε ανεξίτηλη στη μνήμη των κατοίκων της Τερπνής και ολόκληρης της περιοχής Νιγρίτας, από Δημητρίτσι μέχρι Τσάγεζι. Ίσως αυτό να είχαν υπόψη τους ο Πρόεδρος της Κοινότητας Νιγρίτας Διονύσιος Παλιούρας και ο Μέραρχος Σερρών, Στρατηγός Διονύσιος Σταυριανόπουλος, όταν καθόριζαν την ημέρα του εορτασμού. Άλλωστε, δεν είχαν περάσει τέσσερα χρόνια από την καθιέρωση του νέου ημερολογίου εκ μέρους της Πολιτείας (και μόλις 3 από μέρους της Εκκλησίας) και οι κάτοικοι μάλλον εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν το παλιό ημερολόγιο για προσδιορισμό σπουδαίων χρονικών σταθμών.
Η ιστορική λοιπόν αλήθεια είναι ότι η Μάχη στα Πλατανούδια άρχισε στις 20 Φεβρουαρίου και τελείωσε τυπικά μεν μία ώρα μετά την έλευση της 23ης Φεβρουαρίου, ουσιαστικά δε το ηλιοβασίλεμα της 22ας. Ιστορική αλήθεια είναι ότι την 17η Φεβρουαρίου δεν έγινε καμία μάχη. Ιστορική αλήθεια είναι ότι την 17η Φεβρουαρίου έλαβε χώρα μια άνευ προηγουμένου κινητοποίηση «λαού και στρατού» στην Τερπνή: Δυο Λόχοι στρατού εγκαθίστανται μέσα στο χωριό, ένας Λόχος παίρνει θέση στα Πλατανούδια, ο κόσμος τρέχει για να συνδράμει τους στρατιώτες. Η λαϊκή θέληση εκφράζεται με την ιαχή, οι Βούλγαροι δεν θα περάσουν! Είναι μια ιστορική στιγμή που δεν εξαλείφεται από τη μνήμη. Πολλοί ενδεχομένως ξεχνούν λεπτομέρειες από μάχες και πολεμικά γεγονότα. Κανένας δεν ξεχνά τη μέρα της επιστράτευσης. Όλοι θυμούνται τη μέρα της κήρυξης του πολέμου, την 28η Οκτωβρίου 1940. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που θυμούνται τις ημερομηνίες που έγιναν οι ηρωικές μάχες του έπους της Πίνδου. Η 17η Φεβρουαρίου 1913 ήταν ημέρα ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ για τους κατοίκους της Τσιαρπίστας, γι’ αυτό δεν ξεχάστηκε!
Ώστε, δεν είναι και τόσο λάθος να γιορτάζεται η 17η Φεβρουαρίου 1913. Πρέπει όμως να γιορτάζεται για το πραγματικό γεγονός: Για την πάνδημη συνέγερση ενός χωριού στον αγώνα εναντίον των Βουλγάρων!
Θεωρείται επίσης σκόπιμο να τονιστεί ότι τόσο την 17η Φεβρουαρίου στην Τερπνή όσο και την 21η στη Νιγρίτα, γιορτάζεται η πάνδημη συνέγερση ή η ευτυχής κατάληξη μιας μάχης και όχι «η απελευθέρωση». Η απελευθέρωση της περιοχής Νιγρίτας έγινε την 23η Οκτωβρίου 1912. Έκτοτε και αδιαλείπτως είναι ενταγμένη στον ελληνικό κορμό (ακόμα και κατά τη γερμανική κατοχή!) και ευτυχώς δεν χρειάστηκε να ξαναελευθερωθεί από κανέναν. Η Θεσσαλονίκη γιορτάζει την απελευθέρωσή της την 26η Οκτωβρίου και όχι την 18η Ιουνίου που ο Στρατηγός Καλλάρης έδιωξε τους Βουλγάρους από την πόλη. Στη Νιγρίτα και στην Τερπνή οι αυτοδιοικητικές αρχές είχαν και έχουν το δικαίωμα να πράξουν διαφορετικά και αυτό πρέπει να είναι σεβαστό απ’όλους.
Τέλος, επισημαίνεται ότι η καθιέρωση της 21ης Φεβρουαρίου «ως τοπικής εθνικής εορτής» της Νιγρίτας, «ανταγωνίζεται» άνισα την επέτειο της ίδιας μέρας για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Όλοι οι δρόμοι την ημέρα αυτή οδηγούν στα Γιάννενα. Όλοι οι κρατικοί αξιωματούχοι βρίσκονται στα Γιάννενα. Όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (εκτός από τα ...πολύ τοπικά) ασχολούνται κατά κόρον με την απελευθέρωση της πρωτεύουσας της Ηπείρου και (σχεδόν) καθόλου με την «απελευθέρωση» της Νιγρίτας.
.jpg)
