Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΔΕΜΙΡ ΙΣΑΡ το 1913
ΨΑΧΝΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΑΥΘΕΝΤΙΚΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ
Για την καταστροφή του Σιδηροκάστρου (τότε Δεμίρ Ισάρ) υπάρχουν αρκετά ντοκουμέντα, που όμως κατά κανόνα έχουν «πειραχτεί», είτε κατά την αντιγραφή, είτε κατά την μεταγλώττιση από την καθαρεύουσα στη δημοτική, είτε ακόμα και από ...πολιτικές προτιμήσεις! Τα πιο σοβαρά λάθη εντοπίζονται στη μεταγραφή των ονομάτων των πρωταγωνιστών, πράγμα που εκμεταλλεύτηκαν καταλλήλως μερικοί βουλγαρόφιλοι «ερευνητές» της ιστορίας.
Με το παρόν πόνημα, επιχειρείται μια αποκατάσταση των ντοκουμέντων στην αρχική τους μορφή. Κύριο
βοήθημα αποτέλεσε η «Ιστορία του Ελληνο-Σερβο-Βουλγαρικού Πολέμου», που συνέγραψε και εξέδωσε το 1920 στις ΗΠΑ ο Δρ. Φωκίων Α. Φωτόπουλος. Επικουρικά χρησιμοποιούνται και άλλες πηγές.Για την καταστροφή του Σιδηροκάστρου (τότε Δεμίρ Ισάρ) υπάρχουν αρκετά ντοκουμέντα, που όμως κατά κανόνα έχουν «πειραχτεί», είτε κατά την αντιγραφή, είτε κατά την μεταγλώττιση από την καθαρεύουσα στη δημοτική, είτε ακόμα και από ...πολιτικές προτιμήσεις! Τα πιο σοβαρά λάθη εντοπίζονται στη μεταγραφή των ονομάτων των πρωταγωνιστών, πράγμα που εκμεταλλεύτηκαν καταλλήλως μερικοί βουλγαρόφιλοι «ερευνητές» της ιστορίας.
Με το παρόν πόνημα, επιχειρείται μια αποκατάσταση των ντοκουμέντων στην αρχική τους μορφή. Κύριο
Ο ΠΑΓΚΑΛΟΣ ΣΤΟ ΔΕΜΙΡ ΙΣΑΡ
Στις 27/6(10/7)/1913, οι Βούλγαροι, ηττηθέντες στη μάχη της Βέτρινας, εγκατέλειψαν το Δεμίρ Ισάρ αφού προηγουμένως κατέσφαξαν περισσότερους από 100 Έλληνες, μεταξύ των οποίων ο Μητροπολίτης Μελενίκου, Κωνσταντίνος. Την επομένη, 28 Ιουνίου (π.η.) η ελληνική 6η Μεραρχία έστειλε τον λοχαγό Θεόδωρο Πάγκαλο (μετέπειτα στρατηγό και δικτάτορα) επικεφαλής της μεραρχιακής ημιλαρχίας, για να εξακριβώσει πληροφορίες «περί των γενομένων σφαγών». Αναφέρεται (1) ότι «ο επικεφαλής της ύλης του ιππικού ανθυπολοχαγός Ιωαννίδης πού ελευθέρωσε το Σιδηρόκαστρο ύψωσε την γαλανόλευκη στο βυζαντινό κάστρο της πόλης». Χωρίς αμφιβολία, ο Ιωαννίδης ήταν ο τακτικός διοικητής της ημιλαρχίας, η οποία όμως τελούσε υπό τις διαταγές του (ανωτέρου του) επιτελικού Λοχαγού Πάγκαλου. Ο τελευταίος, αφού έκανε τις σχετικές έρευνες, συνέταξε «περιληπτικήν έκθεσιν…ήτις διεβιβάσθη…τηλεγραφικώς»(2).
Στις 27/6(10/7)/1913, οι Βούλγαροι, ηττηθέντες στη μάχη της Βέτρινας, εγκατέλειψαν το Δεμίρ Ισάρ αφού προηγουμένως κατέσφαξαν περισσότερους από 100 Έλληνες, μεταξύ των οποίων ο Μητροπολίτης Μελενίκου, Κωνσταντίνος. Την επομένη, 28 Ιουνίου (π.η.) η ελληνική 6η Μεραρχία έστειλε τον λοχαγό Θεόδωρο Πάγκαλο (μετέπειτα στρατηγό και δικτάτορα) επικεφαλής της μεραρχιακής ημιλαρχίας, για να εξακριβώσει πληροφορίες «περί των γενομένων σφαγών». Αναφέρεται (1) ότι «ο επικεφαλής της ύλης του ιππικού ανθυπολοχαγός Ιωαννίδης πού ελευθέρωσε το Σιδηρόκαστρο ύψωσε την γαλανόλευκη στο βυζαντινό κάστρο της πόλης». Χωρίς αμφιβολία, ο Ιωαννίδης ήταν ο τακτικός διοικητής της ημιλαρχίας, η οποία όμως τελούσε υπό τις διαταγές του (ανωτέρου του) επιτελικού Λοχαγού Πάγκαλου. Ο τελευταίος, αφού έκανε τις σχετικές έρευνες, συνέταξε «περιληπτικήν έκθεσιν…ήτις διεβιβάσθη…τηλεγραφικώς»(2).
Η ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΗΣ 6ης ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ
Η έκθεση Πάγκαλου διαβιβάστηκε από την 6η Μεραρχία στον αρχιστράτηγο Βασιλιά Κωνσταντίνο με το παρακάτω τηλεγράφημα (3):
«Λαμβάνω την τιμήν ν’ αναφέρω ότι μετά τας δοθείσας πληροφορίας περί σφαγών εν Δεμίρ Ισσάρ, εστάλη αξιωματικός του Επιτελείου, όστις εξηκρίβωσε τα εξής:
Ο Βούλγαρος λοχαγός της χωροφυλακής Μίκτα Μιλιγκώφ (4), τη υποδείξει τριών βουλγαριζόντων κατοίκων, συνέλαβε τον Μητροπολίτην Κωνσταντίνον, τον ιερέα Παπασταύρον, τον προύχοντα Θωμάν Παπαζαχαρίου και πλέον των εκατό άλλων ομογενών, ούς ενέκλεισεν εις τον περίβολον της βουλγαρικής Σχολής.
Τούτους άπαντας την 25ην προς 26 τρέχοντος, Βούλγαροι στρατιώται και χωροφύλακες εφόνευσαν και δι’ αγγαρείας Τούρκων χωρικών έθαψαν εις τον περίβολον της Σχολής, έξωθι του ανατολικού μανδροτοίχου αυτής.
Ο αξιωματικός του επιτελείου μου, διέταξε την εκταφήν αυτών ίνα βεβαιωθή. Και όντως εις βάθος πλέον των δύο μέτρων ανευρέθησαν συσσωρευμένα τα πτώματα των σφαγέντων.
Εκτός των σφαγών εβίασαν αξιωματικοί και στρατιώται πολλάς παρθένους, μίαν δε εξ αυτών, ονόματι Αγαθήν Θωμά, κόρην κηπουρού, αντιστάσαν εφόνευσαν.
Τα καταστήματα της πόλεως κατεστράφησαν και διηρπάγησαν ως και άπαντα τα σκεύη των οικιών των ομογενών, ών τους πλείστους έσωσαν οι Τούρκοι εν ταις οικίαις των.
Εν γένει η κωμόπολις παρουσιάζει οικτρόν θέαμα καταστροφής και η πείνα απειλεί να συμπληρώση ταύτην».
Μέραρχος Ν. Δελαγραμμάτικας
Η έκθεση Πάγκαλου διαβιβάστηκε από την 6η Μεραρχία στον αρχιστράτηγο Βασιλιά Κωνσταντίνο με το παρακάτω τηλεγράφημα (3):
«Λαμβάνω την τιμήν ν’ αναφέρω ότι μετά τας δοθείσας πληροφορίας περί σφαγών εν Δεμίρ Ισσάρ, εστάλη αξιωματικός του Επιτελείου, όστις εξηκρίβωσε τα εξής:
Ο Βούλγαρος λοχαγός της χωροφυλακής Μίκτα Μιλιγκώφ (4), τη υποδείξει τριών βουλγαριζόντων κατοίκων, συνέλαβε τον Μητροπολίτην Κωνσταντίνον, τον ιερέα Παπασταύρον, τον προύχοντα Θωμάν Παπαζαχαρίου και πλέον των εκατό άλλων ομογενών, ούς ενέκλεισεν εις τον περίβολον της βουλγαρικής Σχολής.
Τούτους άπαντας την 25ην προς 26 τρέχοντος, Βούλγαροι στρατιώται και χωροφύλακες εφόνευσαν και δι’ αγγαρείας Τούρκων χωρικών έθαψαν εις τον περίβολον της Σχολής, έξωθι του ανατολικού μανδροτοίχου αυτής.
Ο αξιωματικός του επιτελείου μου, διέταξε την εκταφήν αυτών ίνα βεβαιωθή. Και όντως εις βάθος πλέον των δύο μέτρων ανευρέθησαν συσσωρευμένα τα πτώματα των σφαγέντων.
Εκτός των σφαγών εβίασαν αξιωματικοί και στρατιώται πολλάς παρθένους, μίαν δε εξ αυτών, ονόματι Αγαθήν Θωμά, κόρην κηπουρού, αντιστάσαν εφόνευσαν.
Τα καταστήματα της πόλεως κατεστράφησαν και διηρπάγησαν ως και άπαντα τα σκεύη των οικιών των ομογενών, ών τους πλείστους έσωσαν οι Τούρκοι εν ταις οικίαις των.
Εν γένει η κωμόπολις παρουσιάζει οικτρόν θέαμα καταστροφής και η πείνα απειλεί να συμπληρώση ταύτην».
Μέραρχος Ν. Δελαγραμμάτικας
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΠΕΙΛΕΙ ΜΕ ΑΝΤΙΠΟΙΝΑ
Ο αρχιστράτηγος βασιλιάς Κωνσταντίνος, μόλις έλαβε την προαναφερθείσα έκθεση της 6ης Μεραρχίας, έστειλε στο υπουργείο των Εξωτερικών το παρακάτω τηλεγράφημα(5):
«Έκτη Μεραρχία αναφέρει ότι Βούλγαροι στρατιώται, τη διαταγή λοχαγού τινος της Χωροφυλακής, συνέλεξαν εις το προαύλιον της Βουλγαρικής Σχολής τον Μητροπολίτην του Δεμίρ-Ισάρ, δύο ιερείς και άνω των εκατόν προκρίτων, τους οποίους κατέσφαξαν. Η Μεραρχία διέταξε την εκταφήν των πτωμάτων και εβεβαιώθη το έγκλημα.
Προς τούτοις εβίασαν παρθένους και μίαν αντιστάσαν κατέσφαξαν. Διαμαρτυρηθείτε κατ’ εντολήν Μου εις τους αντιπροσώπους των πεπολιτισμένων δυνάμεων εναντίον των ανθρωπόμορφων τούτων τεράτων, καθώς και εις τον πολιτισμένον κόσμον ολόκληρον και δηλώσατε ότι θα αναγκασθώ μετά λύπης μου να προβώ εις αντίποινα, όπως εμπνεύσω φόβον και σκέψιν τινά προ της εκτελέσεως τοιούτων εγκλημάτων.
Οι Βούλγαροι επισκιάζουν όλας τας φρικαλεότητας των βαρβαρικών επιδρομών του παρελθόντος και αποδεικνύουν ότι δεν έχουν πλέον το δικαίωμα να συγκαταλέγωνται μεταξύ των πεπολιτισμένων λαών». Κωνσταντίνος Β.
Ο αρχιστράτηγος βασιλιάς Κωνσταντίνος, μόλις έλαβε την προαναφερθείσα έκθεση της 6ης Μεραρχίας, έστειλε στο υπουργείο των Εξωτερικών το παρακάτω τηλεγράφημα(5):
«Έκτη Μεραρχία αναφέρει ότι Βούλγαροι στρατιώται, τη διαταγή λοχαγού τινος της Χωροφυλακής, συνέλεξαν εις το προαύλιον της Βουλγαρικής Σχολής τον Μητροπολίτην του Δεμίρ-Ισάρ, δύο ιερείς και άνω των εκατόν προκρίτων, τους οποίους κατέσφαξαν. Η Μεραρχία διέταξε την εκταφήν των πτωμάτων και εβεβαιώθη το έγκλημα.
Προς τούτοις εβίασαν παρθένους και μίαν αντιστάσαν κατέσφαξαν. Διαμαρτυρηθείτε κατ’ εντολήν Μου εις τους αντιπροσώπους των πεπολιτισμένων δυνάμεων εναντίον των ανθρωπόμορφων τούτων τεράτων, καθώς και εις τον πολιτισμένον κόσμον ολόκληρον και δηλώσατε ότι θα αναγκασθώ μετά λύπης μου να προβώ εις αντίποινα, όπως εμπνεύσω φόβον και σκέψιν τινά προ της εκτελέσεως τοιούτων εγκλημάτων.
Οι Βούλγαροι επισκιάζουν όλας τας φρικαλεότητας των βαρβαρικών επιδρομών του παρελθόντος και αποδεικνύουν ότι δεν έχουν πλέον το δικαίωμα να συγκαταλέγωνται μεταξύ των πεπολιτισμένων λαών». Κωνσταντίνος Β.
ΑΝΑΦΟΡΑ ΕΛΛΗΝΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΩΝ
«Δύο ημέρας μετά την αναγγελίαν των σφαγών Στρωμνίτσης, Σερρών και Δεμίρ Ισσάρ, ο πρόεδρος της ελληνικής Βουλής ελάμβανε λεπτομερέστατον τηλεγράφημα εκ Θεσσαλονίκης, το οποίον περιείχε πλήρη την εικόνα της καταστροφής του Δεμίρ Ισσάρ. Το τηλεγράφημα ...εδόθη υπό του γραφείου τύπου εις τας Αθηναϊκάς εφημερίδας προς δημοσίευσιν και είχεν ως έξης»(6):
ΕΚ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Πρόεδρον Βουλής, Αθήνας
Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή τηλεγραφεί τα εξής εκ Σερρών:
«Η έρευνα εν Δεμίρ Ίσσαρ απεκάλυψεν αφαντάστους κακουργίας, βιαιότητας, διαρπαγάς και ατιμώσεις παρά του Βουλγαρικού στρατού κατά των κατοίκων Ελλήνων και Μουσουλμάνων, υπερβαινούσας πάσαν περιγραφήν και επιβεβαιουμένας δι' εκθέσεων των προκρίτων αμφοτέρων των στοιχείων,
Την πρωϊαν της 25ης Ιουνίου, ενώ άπαντα μεν τα 120 καταστήματα της πόλεως ήσαν κενά κατόπιν λεηλασίας, οι δε κάτοικοι όσοι δεν είχον καταφύγη προς σωτηρίαν εις τα περίχωρα, διετέλουν κλεισμένοι εις τας οικίας των, τα υπόγεια και τας στέγας έντρομοι, κήρυκες μετά τυμπάνων περιελθόντες τας κεντρικάς οδούς εκάλουν πάντας να εξέλθωσι και ανοίξωσι τα καταστήματα, διότι είχεν επέλθει δήθεν ειρήνη.
Οι εξερχόμενοι τότε συνελαμβάνοντο και ωδηγούντο εις τα στρατιωτικά καταλύματα ή εις το Διοικητήριον όπου εφονεύοντο διά της λόγχης.
Tα γνωσθέντα θύματα της βoυλγcιρικης θηριωδίας ανέρχοντrxι εις 104, εξ ων 69 εθανατώθησαν (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης δίνεται ο αριθμός 64), 5 τραυματισθέντες νοσηλεύονται, 30 δε άτομα, αποτελούντα 7 oικoγενείας, εξηφανίσθησαν.
Μόνον εις την κεντρικήν οδόν της Ελληνικής συνοικίας, αριθμούσης εν συνόλω 28 οικίας, ων αι δύο Βουλγαρικαί, υπάρχουσιν εις 23 οικίας 24 θύματα.
Συνοπτικώς αναφέρομεν λεπτομερείας τινάς:
Έπτά βούλγαροι στρατιώται περί την 3ην ώραν μ.μ, συλλαβόντες 13 Έλληνας εν οις και τον Γ. Τσαταλτσιανόν, καπνεργάτην, ωδήγησαν αυτούς εις τον χείμαρρον πλησίον νεοσκαφούς λάκκου, ένθα ανέμενον έτεροι επτά στρατιώται.
Οι συλληφθέντες ετέθησαν δέσμιοι μεταξύ δύο στoίχων λογχοφόρων και ελογχίσθησαν, εσωριάσθησαν δε πλέοντες εις το αίμα των. Αθίγγανοι νεκροθάπται διετάχθησαν να τους θάψουν, σύροντες αυτούς εις τον λάκκον, όπου τους εκάλυψαν με χώμα.
Ο Τσαταλτσιανός, φέρων επτά 7 πληγάς και συνελθών εκ της λιποθυμίας, εξελιπάρισε τον νεκροθάπτην Αθίγγανον να μη καλύψη την κεφαλήν του με πολύ χώμα υποσχεθείς αμοιβήν.
Αποσυρθέντων των στρατιωτών, ο Τσαταλτσιανός, αποτινάξας το χώμα, εξήλθε του τάφου και εκρύβη εις γειτονικήν οικίαν, ένθα νοσηλεύεται και διατελεί εις σοβαράν κατάστασιν. Tα τραύματά του είνε δύο εις την κοιλίαν, τρία εις τα νώτα και δύο εις τους μηρούς.
Έτεροι 9 Έλληνες κατέφυγον την ιδίαν ημέραν εις το γειτονικόν Βουλγαρικόν χωρίον Γέρμαν εις την οικίαν Βάνε-Χατζή (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Βασέ-Χατζή). Δώδεκα Βούλγαροι, κυκλώσαντες την οικίαν, απηγόρευσαν την έξοδον εις τους εν αυτή, ζητoύντες 15 λίρας (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης δίνεται ο αριθμός 12 λίρες), ίνα λυτρώσωσιν αυτούς εκ της σφαγής.
Κατόπιν γενομένων εράνων εμετρήθησαν τα χρήματα ταύτα. Αλλά μόλις εξήλθον ούτοι της οικίας, στρατιώται συνέλαβον αυτούς, δύο δε αξιωματικοί μετά στρατιωτών τους ωδήγησαν εκτός του χωρίου. Καθ' οδόν είς τούτων, ο Γεώργ. Αριστοτέλης υιός προκρίτου ιατρού εμέτρησεν ετέρας 15 λίρας εις ένα στρατιώτην, όστις του υπεσχέθη να τον σώση.
Οι λοιποί 8 οδηγούμενοι ανά τετράδας εις δύο λάκκους υπεχρεώθησαν παρ’ ενός ανθυπολοχαγού να γονατίσωσι, ο δε αξιωματικός ανασπάσας το ξίφος του κατέφερεν επανειλημμένως κτυπήματα κατά των κεφαλών και των τραχήλων των.
Ο Αριστοτέλης οδηγηθείς εις παρακειμένην θέσιν, απελύθη παρά του στρατιώτου.
Τρεις άλλοι εξ αυτών, οι Ν. Έμμανουήλ, Ηλ. Στοϊμένης (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Σταϊρώνης) και Κωνστ. Δραγάτσης, τραυματισθέντες σοβαρώς εσύρθησαν απωτέρω, κρυβέντες, την δ’ επομένην μετεφέρθησαν κρυφίως προς νοσηλείαν, εξακολουθούσαν εισέτι.
Ατιμώσεις παρθένων
Εις την ιδίαν οικίαν του χωρίου Γέρμαν είχον συγκεντρωθή 34 γυναίκες, 8 γραίαι και 4 παρθένοι εκ Δεμίρ Ισάρ καταφυγούσαι εκεί ίνα εύρωσι σωτηρίαν. Έτερος αξιωματικός μετά 3 στρατιωτών ωδήγησε τας παρθένους εις αντικρυνάς οικίας και εβίασαν αυτάς, την δε νύκτα άλλοι στρατιώται, εκλέξαντες την ωραιοτέραν των παρθένων, μετεχειρίσθησαν αυτήν καθ’ όλην την νύκτα αφήσαντες αυτήν ημιθανή. Εκ των τεσσάρων παρθένων δύο ήσαν αδελφαί, ων η μία 19 ετών η δε άλλη 14.
Η θέα των οικιών, των οδών και των καταστημάτων της πόλεως είνε φρικώδης.
Οι Βούλγαροι κατέστρεψαν και τα εντελώς ασήμαντα πράγματα. Όλα τα υπόγεια των οικιών τα ανέσκαπτον προς ανακάλυψιν θησαυρών.
Εις τον σιδηροδρομικόν σταθμόν ευρέθησαν ολόκληρα βαγόνια πλήρη λαφύρων, γυναικείων ενδυμάτων, εφαπλωμάτων, σκευών και λοιπών, εστοιβαγμένων παρά των αξιωματικών όπως αποσταλώσιν εις Σόφιαν
Οι Μουσουλμάνοι πρόκριτοι υπέβαλον μακράν έκθεσιν περί των θηριωδιών και των ληστειών των διαπραχθεισών υπό των Βουλγάρων κατά του Μουσουλμανικού στοιχείου από της καταλήψεως του Δεμίρ Ισάρ, περιγράφοντες την βάρβαρον των Βουλγάρων πολιτείαν.
Το Τουρκικόν τέμενος Τσαρί-Ταμτσή (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Τσαρί-Τσαμεσί), όπερ ουδέποτε υπήρξε χριστιανικόν, κατέλαβον οι Βούλγαροι διά της βίας, μεταβαλόντες τούτο εις ναόν των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου.
Ήδη η Α.Μ. ο Βασιλεύς διέταξε την απόδοσιν του τεμένους τούτου εις τους Μουσουλμάνους, οίτινες έλαβον γνώσιν της διαταγής μετ’ ευγνωμοσύνης.
Άλλο Τουρκικόν τέμενος μετέβαλον οι Βούλγαροι εις καφωδείον τοποθετήσαντες εν αυτώ σκηνάς και παρασκήνια.
Οι Βούλγαροι εξέθαψαν σκελετούς των Τουρκικών νεκροταφείων και εσχημάτισαν εκ των κρανίων πυραμίδας προς εκφοβισμόν των Μουσουλμάνων.
Πάντες οι κάτοικοι διαβεβαιούσι ότι τα κακουργήματα των τελευταίων ημερών διέπραξαν αξιωματικοί και στρατιώται του 12ου και 21ου συντάγματος και νεοσύλλεκτοι Βουλγαρομακεδόνες. Επί κεφαλής των διαπραξάντων τας σφαγάς ήτο ο υπολοχαγός Μποσκάνωφ (7) του 21ου συντάγματος και ο επιλοχίας Αλεξανδρώφ. Εισελθόντες εις την πόλιν προ της εγκαταστάσεως των Ελληνικών στρατιωτικών αρχών, εύρομεν τας οδούς ερήμους, τους κατοίκους εγκλείστους και περιτρόμους.
Κατόπιν της εμφανίσεως ημών ανεθάρρησαν Έλληνες και Μουσουλμάνοι».
(Γραφείον Τύπου)
«Δύο ημέρας μετά την αναγγελίαν των σφαγών Στρωμνίτσης, Σερρών και Δεμίρ Ισσάρ, ο πρόεδρος της ελληνικής Βουλής ελάμβανε λεπτομερέστατον τηλεγράφημα εκ Θεσσαλονίκης, το οποίον περιείχε πλήρη την εικόνα της καταστροφής του Δεμίρ Ισσάρ. Το τηλεγράφημα ...εδόθη υπό του γραφείου τύπου εις τας Αθηναϊκάς εφημερίδας προς δημοσίευσιν και είχεν ως έξης»(6):
ΕΚ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Πρόεδρον Βουλής, Αθήνας
Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή τηλεγραφεί τα εξής εκ Σερρών:
«Η έρευνα εν Δεμίρ Ίσσαρ απεκάλυψεν αφαντάστους κακουργίας, βιαιότητας, διαρπαγάς και ατιμώσεις παρά του Βουλγαρικού στρατού κατά των κατοίκων Ελλήνων και Μουσουλμάνων, υπερβαινούσας πάσαν περιγραφήν και επιβεβαιουμένας δι' εκθέσεων των προκρίτων αμφοτέρων των στοιχείων,
Την πρωϊαν της 25ης Ιουνίου, ενώ άπαντα μεν τα 120 καταστήματα της πόλεως ήσαν κενά κατόπιν λεηλασίας, οι δε κάτοικοι όσοι δεν είχον καταφύγη προς σωτηρίαν εις τα περίχωρα, διετέλουν κλεισμένοι εις τας οικίας των, τα υπόγεια και τας στέγας έντρομοι, κήρυκες μετά τυμπάνων περιελθόντες τας κεντρικάς οδούς εκάλουν πάντας να εξέλθωσι και ανοίξωσι τα καταστήματα, διότι είχεν επέλθει δήθεν ειρήνη.
Οι εξερχόμενοι τότε συνελαμβάνοντο και ωδηγούντο εις τα στρατιωτικά καταλύματα ή εις το Διοικητήριον όπου εφονεύοντο διά της λόγχης.
Tα γνωσθέντα θύματα της βoυλγcιρικης θηριωδίας ανέρχοντrxι εις 104, εξ ων 69 εθανατώθησαν (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης δίνεται ο αριθμός 64), 5 τραυματισθέντες νοσηλεύονται, 30 δε άτομα, αποτελούντα 7 oικoγενείας, εξηφανίσθησαν.
Μόνον εις την κεντρικήν οδόν της Ελληνικής συνοικίας, αριθμούσης εν συνόλω 28 οικίας, ων αι δύο Βουλγαρικαί, υπάρχουσιν εις 23 οικίας 24 θύματα.
Συνοπτικώς αναφέρομεν λεπτομερείας τινάς:
Έπτά βούλγαροι στρατιώται περί την 3ην ώραν μ.μ, συλλαβόντες 13 Έλληνας εν οις και τον Γ. Τσαταλτσιανόν, καπνεργάτην, ωδήγησαν αυτούς εις τον χείμαρρον πλησίον νεοσκαφούς λάκκου, ένθα ανέμενον έτεροι επτά στρατιώται.
Οι συλληφθέντες ετέθησαν δέσμιοι μεταξύ δύο στoίχων λογχοφόρων και ελογχίσθησαν, εσωριάσθησαν δε πλέοντες εις το αίμα των. Αθίγγανοι νεκροθάπται διετάχθησαν να τους θάψουν, σύροντες αυτούς εις τον λάκκον, όπου τους εκάλυψαν με χώμα.
Ο Τσαταλτσιανός, φέρων επτά 7 πληγάς και συνελθών εκ της λιποθυμίας, εξελιπάρισε τον νεκροθάπτην Αθίγγανον να μη καλύψη την κεφαλήν του με πολύ χώμα υποσχεθείς αμοιβήν.
Αποσυρθέντων των στρατιωτών, ο Τσαταλτσιανός, αποτινάξας το χώμα, εξήλθε του τάφου και εκρύβη εις γειτονικήν οικίαν, ένθα νοσηλεύεται και διατελεί εις σοβαράν κατάστασιν. Tα τραύματά του είνε δύο εις την κοιλίαν, τρία εις τα νώτα και δύο εις τους μηρούς.
Έτεροι 9 Έλληνες κατέφυγον την ιδίαν ημέραν εις το γειτονικόν Βουλγαρικόν χωρίον Γέρμαν εις την οικίαν Βάνε-Χατζή (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Βασέ-Χατζή). Δώδεκα Βούλγαροι, κυκλώσαντες την οικίαν, απηγόρευσαν την έξοδον εις τους εν αυτή, ζητoύντες 15 λίρας (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης δίνεται ο αριθμός 12 λίρες), ίνα λυτρώσωσιν αυτούς εκ της σφαγής.
Κατόπιν γενομένων εράνων εμετρήθησαν τα χρήματα ταύτα. Αλλά μόλις εξήλθον ούτοι της οικίας, στρατιώται συνέλαβον αυτούς, δύο δε αξιωματικοί μετά στρατιωτών τους ωδήγησαν εκτός του χωρίου. Καθ' οδόν είς τούτων, ο Γεώργ. Αριστοτέλης υιός προκρίτου ιατρού εμέτρησεν ετέρας 15 λίρας εις ένα στρατιώτην, όστις του υπεσχέθη να τον σώση.
Οι λοιποί 8 οδηγούμενοι ανά τετράδας εις δύο λάκκους υπεχρεώθησαν παρ’ ενός ανθυπολοχαγού να γονατίσωσι, ο δε αξιωματικός ανασπάσας το ξίφος του κατέφερεν επανειλημμένως κτυπήματα κατά των κεφαλών και των τραχήλων των.
Ο Αριστοτέλης οδηγηθείς εις παρακειμένην θέσιν, απελύθη παρά του στρατιώτου.
Τρεις άλλοι εξ αυτών, οι Ν. Έμμανουήλ, Ηλ. Στοϊμένης (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Σταϊρώνης) και Κωνστ. Δραγάτσης, τραυματισθέντες σοβαρώς εσύρθησαν απωτέρω, κρυβέντες, την δ’ επομένην μετεφέρθησαν κρυφίως προς νοσηλείαν, εξακολουθούσαν εισέτι.
Ατιμώσεις παρθένων
Εις την ιδίαν οικίαν του χωρίου Γέρμαν είχον συγκεντρωθή 34 γυναίκες, 8 γραίαι και 4 παρθένοι εκ Δεμίρ Ισάρ καταφυγούσαι εκεί ίνα εύρωσι σωτηρίαν. Έτερος αξιωματικός μετά 3 στρατιωτών ωδήγησε τας παρθένους εις αντικρυνάς οικίας και εβίασαν αυτάς, την δε νύκτα άλλοι στρατιώται, εκλέξαντες την ωραιοτέραν των παρθένων, μετεχειρίσθησαν αυτήν καθ’ όλην την νύκτα αφήσαντες αυτήν ημιθανή. Εκ των τεσσάρων παρθένων δύο ήσαν αδελφαί, ων η μία 19 ετών η δε άλλη 14.
Η θέα των οικιών, των οδών και των καταστημάτων της πόλεως είνε φρικώδης.
Οι Βούλγαροι κατέστρεψαν και τα εντελώς ασήμαντα πράγματα. Όλα τα υπόγεια των οικιών τα ανέσκαπτον προς ανακάλυψιν θησαυρών.
Εις τον σιδηροδρομικόν σταθμόν ευρέθησαν ολόκληρα βαγόνια πλήρη λαφύρων, γυναικείων ενδυμάτων, εφαπλωμάτων, σκευών και λοιπών, εστοιβαγμένων παρά των αξιωματικών όπως αποσταλώσιν εις Σόφιαν
Οι Μουσουλμάνοι πρόκριτοι υπέβαλον μακράν έκθεσιν περί των θηριωδιών και των ληστειών των διαπραχθεισών υπό των Βουλγάρων κατά του Μουσουλμανικού στοιχείου από της καταλήψεως του Δεμίρ Ισάρ, περιγράφοντες την βάρβαρον των Βουλγάρων πολιτείαν.
Το Τουρκικόν τέμενος Τσαρί-Ταμτσή (σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Τσαρί-Τσαμεσί), όπερ ουδέποτε υπήρξε χριστιανικόν, κατέλαβον οι Βούλγαροι διά της βίας, μεταβαλόντες τούτο εις ναόν των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου.
Ήδη η Α.Μ. ο Βασιλεύς διέταξε την απόδοσιν του τεμένους τούτου εις τους Μουσουλμάνους, οίτινες έλαβον γνώσιν της διαταγής μετ’ ευγνωμοσύνης.
Άλλο Τουρκικόν τέμενος μετέβαλον οι Βούλγαροι εις καφωδείον τοποθετήσαντες εν αυτώ σκηνάς και παρασκήνια.
Οι Βούλγαροι εξέθαψαν σκελετούς των Τουρκικών νεκροταφείων και εσχημάτισαν εκ των κρανίων πυραμίδας προς εκφοβισμόν των Μουσουλμάνων.
Πάντες οι κάτοικοι διαβεβαιούσι ότι τα κακουργήματα των τελευταίων ημερών διέπραξαν αξιωματικοί και στρατιώται του 12ου και 21ου συντάγματος και νεοσύλλεκτοι Βουλγαρομακεδόνες. Επί κεφαλής των διαπραξάντων τας σφαγάς ήτο ο υπολοχαγός Μποσκάνωφ (7) του 21ου συντάγματος και ο επιλοχίας Αλεξανδρώφ. Εισελθόντες εις την πόλιν προ της εγκαταστάσεως των Ελληνικών στρατιωτικών αρχών, εύρομεν τας οδούς ερήμους, τους κατοίκους εγκλείστους και περιτρόμους.
Κατόπιν της εμφανίσεως ημών ανεθάρρησαν Έλληνες και Μουσουλμάνοι».
(Γραφείον Τύπου)
ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΒΟΥΛΕΥΤΩΝ
«Έτερον ανακοινωθέν του γραφείου τύπου(8) παρείχε τας κάτωθι πληροφορίας σχετικάς με το μαρτύριον του Μητροπολίτου».
ΕΚ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Πρόεδρον Βουλής, Αθήνας
«Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή τηλεγραφεί εκ Σερρών, ότι αι λεπτομέρειαι της σφαγής του Μητροπολίτου Μελενοίκου Κωνσταντίνου, των προκρίτων και άλλων ομογενών εκ Δεμίρ Ισσάρ είνε τραγικώταται.
Περί την 9ην πρωϊνήν ώραν της 25ης Ιουνίου εικοσάς Βουλγάρων στρατιωτών υπό ένα αξιωματικόν φέροντες εφ’ όπλου λόγχην μετέβησαν εις την Μητρόπολιν, ένθα ευρίσκοντο και οι πρόκριτοι Θωμάς Παπαχαριζάνης, Μέγας Λογοθέτης επαρχίας Μελενοίκου.
Οι στρατιώται έκρουσαν την θύραν, επειδή δε αντέστη ο Μητροπολίτης, διέρρηξαν αυτήν και εισήλθον έξ στρατιώται μετά του αξιωματικού των.
Ανήλθον εις τα δωμάτια ζητούντες δήθεν όπλα και έγγραφα. Ανέτρεψαν όλα τα έπιπλα και σκεύη, βωμολοχούντες και υβρίζοντες, ήρπασαν 40 λίρας, ευρεθείσας εις το γραφείον του Μητροπολίτου, κατόπιν απήγαγον αυτόν μετά τινος ιερέως ενός προκρίτου κατά του Μεγάλου Λογοθέτου ούς κατεκρεούργησαν.
Κατόπιν τον εσκύλευσαν αφαιρέσαντες τα χρήματα, το ωρολόγιον και τα εσωτερικά ενδύματά του.
Εγκαταλείψαντες αμφότερα τα θύματα επανήλθον εις Μητρόπολιν ζητούντες την αδελφήν του Μητροπολίτου κρυβείσαν εις την οροφήν γειτονικής οικίας και σωθείσαν ως εκ θαύματος. Η μήτηρ του Μητροπολίτου απέθανεν εκ τρόμου.
Είτα οι Βούλγαροι διήρπασαν τα άμφια του Μητροπολίτου, δύο μίτρας, σταυρόν αδαμαντοκόλλητον, χρυσούν ευαγγέλιον και άλλα πολύτιμα σκεύη και έπιπλα και διακοσίας τεσσαρόκοντα λίρας της αδελφής του Μητροπολίτου, τας οποίας είχε κρυμμένας.
Οι νεκροί έμειναν εκτεθειμένοι μέχρι Τετάρτης 26ης Ιουνίου, οπότε συρόμενοι εκ των ποδών μετά πολλών άλλων πτωμάτων εντοπίων και εκ των περιχώρων ερρίφθησαν εις βόθρον εντός του περιβόλου του νεοδμήτου ημιτελούς βουλγαρικού σχολείου.
Επιζητούντες πλήρη διευκρίνησιν γενομένων, εξεθάψαμεν μετά μεγίστης δυσκολίας. Ένεκα της σήψεως των πτωμάτων ανεσύρθησαν μόνον οκτώ πτώματα. Η εκταφή των άλλων είναι αδύνατος.
Ο βόθρος ανασκαφείς παρουσιάζει φρικωδέστατον θέαμα, ογκώδη συρφετόν πολλών δεκάδων πτωμάτων. Ο Μητροπολίτης κατέκειτο πρηνής φρικτός την όψιν. Πάντα τα εκταφέντα πτώματα έχουσι βαθύτατα τραύματα διά της λόγχης πλευρικά, ών πλείστα διαμπερή. Επίσης τραύματα κατά κεφαλής, κρανία διερρηγμένα, οφθαλμούς εξωρυγμένους, μωλωπισμούς και άλλα παρόμοια τεκμήρια αποδεικνύοντα περιτράνως ότι προ του μαρτυρικού θανάτου υπέστησαν πλείστας κακώσεις.
Η όψις των θυμάτων εμαρτύρει φρικιώδη αγωνίαν θανάτου.
Ενταφιασμός εγένετο υπό ολοφυρμούς χηρών και ορφανών πάσης κοινότητος.
Εγκαίρως καταφθάσαντες είδον το φρικτόν θέαμα των θυμάτων οι ανταποκριταί του Χαβάς και των Τάιμς.
Ολίγον μετέπειτα ήκουσαν το μαρτυρολόγιον οι ανταποκριταί του Κήρυκος της Νέας Υόρκης, της Τριμπούνας και τρεις άλλοι, οίτινες έλαβον πλείστας φωτογραφίας των διαδραματισθεισών ανηκούστων φρικαλεοτήτων». (Γραφείον Τύπου).
«Έτερον ανακοινωθέν του γραφείου τύπου(8) παρείχε τας κάτωθι πληροφορίας σχετικάς με το μαρτύριον του Μητροπολίτου».
ΕΚ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Πρόεδρον Βουλής, Αθήνας
«Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή τηλεγραφεί εκ Σερρών, ότι αι λεπτομέρειαι της σφαγής του Μητροπολίτου Μελενοίκου Κωνσταντίνου, των προκρίτων και άλλων ομογενών εκ Δεμίρ Ισσάρ είνε τραγικώταται.
Περί την 9ην πρωϊνήν ώραν της 25ης Ιουνίου εικοσάς Βουλγάρων στρατιωτών υπό ένα αξιωματικόν φέροντες εφ’ όπλου λόγχην μετέβησαν εις την Μητρόπολιν, ένθα ευρίσκοντο και οι πρόκριτοι Θωμάς Παπαχαριζάνης, Μέγας Λογοθέτης επαρχίας Μελενοίκου.
Οι στρατιώται έκρουσαν την θύραν, επειδή δε αντέστη ο Μητροπολίτης, διέρρηξαν αυτήν και εισήλθον έξ στρατιώται μετά του αξιωματικού των.
Ανήλθον εις τα δωμάτια ζητούντες δήθεν όπλα και έγγραφα. Ανέτρεψαν όλα τα έπιπλα και σκεύη, βωμολοχούντες και υβρίζοντες, ήρπασαν 40 λίρας, ευρεθείσας εις το γραφείον του Μητροπολίτου, κατόπιν απήγαγον αυτόν μετά τινος ιερέως ενός προκρίτου κατά του Μεγάλου Λογοθέτου ούς κατεκρεούργησαν.
Κατόπιν τον εσκύλευσαν αφαιρέσαντες τα χρήματα, το ωρολόγιον και τα εσωτερικά ενδύματά του.
Εγκαταλείψαντες αμφότερα τα θύματα επανήλθον εις Μητρόπολιν ζητούντες την αδελφήν του Μητροπολίτου κρυβείσαν εις την οροφήν γειτονικής οικίας και σωθείσαν ως εκ θαύματος. Η μήτηρ του Μητροπολίτου απέθανεν εκ τρόμου.
Είτα οι Βούλγαροι διήρπασαν τα άμφια του Μητροπολίτου, δύο μίτρας, σταυρόν αδαμαντοκόλλητον, χρυσούν ευαγγέλιον και άλλα πολύτιμα σκεύη και έπιπλα και διακοσίας τεσσαρόκοντα λίρας της αδελφής του Μητροπολίτου, τας οποίας είχε κρυμμένας.
Οι νεκροί έμειναν εκτεθειμένοι μέχρι Τετάρτης 26ης Ιουνίου, οπότε συρόμενοι εκ των ποδών μετά πολλών άλλων πτωμάτων εντοπίων και εκ των περιχώρων ερρίφθησαν εις βόθρον εντός του περιβόλου του νεοδμήτου ημιτελούς βουλγαρικού σχολείου.
Επιζητούντες πλήρη διευκρίνησιν γενομένων, εξεθάψαμεν μετά μεγίστης δυσκολίας. Ένεκα της σήψεως των πτωμάτων ανεσύρθησαν μόνον οκτώ πτώματα. Η εκταφή των άλλων είναι αδύνατος.
Ο βόθρος ανασκαφείς παρουσιάζει φρικωδέστατον θέαμα, ογκώδη συρφετόν πολλών δεκάδων πτωμάτων. Ο Μητροπολίτης κατέκειτο πρηνής φρικτός την όψιν. Πάντα τα εκταφέντα πτώματα έχουσι βαθύτατα τραύματα διά της λόγχης πλευρικά, ών πλείστα διαμπερή. Επίσης τραύματα κατά κεφαλής, κρανία διερρηγμένα, οφθαλμούς εξωρυγμένους, μωλωπισμούς και άλλα παρόμοια τεκμήρια αποδεικνύοντα περιτράνως ότι προ του μαρτυρικού θανάτου υπέστησαν πλείστας κακώσεις.
Η όψις των θυμάτων εμαρτύρει φρικιώδη αγωνίαν θανάτου.
Ενταφιασμός εγένετο υπό ολοφυρμούς χηρών και ορφανών πάσης κοινότητος.
Εγκαίρως καταφθάσαντες είδον το φρικτόν θέαμα των θυμάτων οι ανταποκριταί του Χαβάς και των Τάιμς.
Ολίγον μετέπειτα ήκουσαν το μαρτυρολόγιον οι ανταποκριταί του Κήρυκος της Νέας Υόρκης, της Τριμπούνας και τρεις άλλοι, οίτινες έλαβον πλείστας φωτογραφίας των διαδραματισθεισών ανηκούστων φρικαλεοτήτων». (Γραφείον Τύπου).
ΒΟΥΛΕΥΤΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ
Ωσαύτως, οι κ.κ, Σπανούδης και Κοσμίδης, μέλη της Κοινοβουλευτικής επιτροπής, απέστειλαν εκ Σερρών προς το Οικουμενικόν Πατριαρχείον το εξής τηλεγράφημα (9):
«Κατώδυνοι αναγγέλλομεν τον μαρτυρικόν θάνατον του Μητροπολίτου Μελενοίκου εξακριβωθέντα εν λεπτομερεία.
Ο Μητροπολίτης επλήγη την πρωϊαν της 25 Ιουνίου αγρίως διά λόγχης εις την κεφαλήν και τας πλευράς. Εποδοπατήθη και έπειτα κατεσπιλώθη και εσυλήθη.
Συνεμαρτύρησαν είς ιερεύς, είς πρόκριτος και ο Μέγας Λογοθέτης. Εκ της αυτής επαρχίας εκρεουργήθησαν και 102 άλλοι Έλληνες. Τα άμφια και τα αντικείμενα της Μητροπόλεως διηρπάγησαν.
Εκθάψαντες χθες τους νεκρούς, κατακειμένους εν βόθρω, εύρομεν τον Μητροπολίτην φρικτάς φέροντα πληγάς.
Αι οικίαι και τα καταστήματα διηρπάγησαν.
Εμαρτύρησεν επίσης ο Επίσκοπος Πολυανής.
Θεωρείται βέβαιος ο μαρτυρικός θάνατος και του Αγίου Μυρέων.
Των Εθνομαρτύρων της Εκκλησίας αιωνία η μνήμη».
Ωσαύτως, οι κ.κ, Σπανούδης και Κοσμίδης, μέλη της Κοινοβουλευτικής επιτροπής, απέστειλαν εκ Σερρών προς το Οικουμενικόν Πατριαρχείον το εξής τηλεγράφημα (9):
«Κατώδυνοι αναγγέλλομεν τον μαρτυρικόν θάνατον του Μητροπολίτου Μελενοίκου εξακριβωθέντα εν λεπτομερεία.
Ο Μητροπολίτης επλήγη την πρωϊαν της 25 Ιουνίου αγρίως διά λόγχης εις την κεφαλήν και τας πλευράς. Εποδοπατήθη και έπειτα κατεσπιλώθη και εσυλήθη.
Συνεμαρτύρησαν είς ιερεύς, είς πρόκριτος και ο Μέγας Λογοθέτης. Εκ της αυτής επαρχίας εκρεουργήθησαν και 102 άλλοι Έλληνες. Τα άμφια και τα αντικείμενα της Μητροπόλεως διηρπάγησαν.
Εκθάψαντες χθες τους νεκρούς, κατακειμένους εν βόθρω, εύρομεν τον Μητροπολίτην φρικτάς φέροντα πληγάς.
Αι οικίαι και τα καταστήματα διηρπάγησαν.
Εμαρτύρησεν επίσης ο Επίσκοπος Πολυανής.
Θεωρείται βέβαιος ο μαρτυρικός θάνατος και του Αγίου Μυρέων.
Των Εθνομαρτύρων της Εκκλησίας αιωνία η μνήμη».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
(1) Δικτυότοπος http://www.agiasofia.com/1922/1922b.html
(2) Θεόδωρος Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, τόμοι Α΄και Β’, Αθήναι, 1950, σελ.328-329
(3) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, Ιστορία του Ελληνο-Σερβο-Βουλγαρικού Πολέμου, Βιβλιοπωλείον «Άτλας», 25 Madison –New York, 1920, σελ.553
(4) Σε βουλγαρόφιλες πηγές αναφέρεται ως Μελίγκωφ ή Βελίκωφ (και δηλώνεται ως ανύπαρκτος!).
(5) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ.561-562 και Θεόδ. Πάγκαλος, ό.π, σελ. 330
(6) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ.556-559 (και παρόμοιο εις σελ. 688)
(7) Σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Μποσκάσωφ. Σε συνέντευξη του Βασιλιά Κωνσταντίνου στους Τάιμς της Νέας Υόρκης [την 5/(18)/7/1913] αναφέρεται ως Μποτσάνωφ. Έτσι αναφέρεται και στο έγγραφο του Πανεπιστημίου Αθηνών [Atrocités Bulgares en Macédoine 1913 (στα Γαλλικά) και The Crimes of Bulgaria in Macedonia, 1914 (στα αγγλικά)], που αναπαράγουν την υπόψη συνέντευξη του Κωνσταντίνου. Σε βουλγαρόφιλες πηγές αναφέρεται ως Μποστάνωφ (και δηλώνεται ως ανύπαρκτος!).
(8) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ. 621-622
(9) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ.620
(1) Δικτυότοπος http://www.agiasofia.com/1922/1922b.html
(2) Θεόδωρος Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, τόμοι Α΄και Β’, Αθήναι, 1950, σελ.328-329
(3) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, Ιστορία του Ελληνο-Σερβο-Βουλγαρικού Πολέμου, Βιβλιοπωλείον «Άτλας», 25 Madison –New York, 1920, σελ.553
(4) Σε βουλγαρόφιλες πηγές αναφέρεται ως Μελίγκωφ ή Βελίκωφ (και δηλώνεται ως ανύπαρκτος!).
(5) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ.561-562 και Θεόδ. Πάγκαλος, ό.π, σελ. 330
(6) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ.556-559 (και παρόμοιο εις σελ. 688)
(7) Σε άλλη παράθεση της ίδιας έκθεσης αναφέρεται ως Μποσκάσωφ. Σε συνέντευξη του Βασιλιά Κωνσταντίνου στους Τάιμς της Νέας Υόρκης [την 5/(18)/7/1913] αναφέρεται ως Μποτσάνωφ. Έτσι αναφέρεται και στο έγγραφο του Πανεπιστημίου Αθηνών [Atrocités Bulgares en Macédoine 1913 (στα Γαλλικά) και The Crimes of Bulgaria in Macedonia, 1914 (στα αγγλικά)], που αναπαράγουν την υπόψη συνέντευξη του Κωνσταντίνου. Σε βουλγαρόφιλες πηγές αναφέρεται ως Μποστάνωφ (και δηλώνεται ως ανύπαρκτος!).
(8) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ. 621-622
(9) Φωκίων Α. Φωτόπουλος, ό.π, σελ.620
.jpg)
